ოპიოიდებით ჩანაცვლების თერაპიის პერიპეტიები საქართველოს პენიტენციურ სისტემაში

ნარკოტიკების მოხმარება, მათ შორის პრობლემური ნარკოტიკების მოხმარება, ერთ-ერთი გავრცელებული პრობლემაა ევროპის ქვეყნების ციხეებისთვის. სხვადასხვა კვლევების ანალიზის შედეგად დადგენილია, რომ ევროკავშირის ქვეყნებში, ციხის პოპულაციის დაახლოებით ნახევარს მოუხმარია რომელიმე სახის არალეგალური ნარკოტიკი თავისი ცხოვრების მანძილზე (Zurhold et al., 2005). საერთაშორისო კვლევების ანალიზი, რომელთაგან უმეტესობა ჩატარებულია აშშ-ში, გვაჩვენებს, რომ მამაკაცების 10-48% და ქალების 30-60% მოიხმარდა ნარკოტიკებს ან დამოკიდებული იყო მათზე დაკავებამდე ერთი თვით ადრე პერიოდში (Fazel, et al., 2006). სხვა მონაცემები, რომლებიც გვიჩვენებს პატიმრებში ნარკოტიკების პრობლემურ მოხმარებას[1] შეზღუდულია. პატიმრების შესახებ ჩატარებული კვლევების ერთი საერთაშორისო მიმოხილვის მიხედვით, პატიმრობაში მყოფი პირების 25-50% წამალდამოკიდებულების თვალსაზრისით შეფასდა, როგორც კლინიკურად სერიოზული, რაც უფრო ხშირად განპირობებული იყო ოპიოიდებზე დამოკიდებულებით (Prison and health, WHO regional office for Europe, 2014).

საქართველოს მონაცემები დიდად არ განსხვავდება ევროპის ქვეყნების მონაცემებისგან. სამწუხაროდ, საქართველოს პენიტენციურ სისტემაში საკმაოდ მცირე რაოდენობით კვლევებია ჩატარებული, რომლებიც შეისწავლის ნარკოტიკების მოხმარების მახასიათებლებს. მიუხედავად ამისა, განხორციელებული კვლევების მწირი მონაცემები მაინც გვაძლევს გარკვეულ წარმოდგენას აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით. ერთ-ერთი კვლევის მიხედვით, ციხის პოპულაციის 71% აღნიშნავს ცხოვრების განმავლობაში არალეგალური ნარკოტიკების მოხმარებას („საქართველოს სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში ნარკოტიკების მოხმარებით გამოწვეული ზიანის შემცირების საჭიროებების კვლევა“, თანადგომა, ალტერნატივა ჯორჯია, Mainline Foundation, 2012 ). ამავე კვლევის მიხედვით, მომხმარებელთა 46% აღნიშნავს ნარკოტიკების ინექციური გზით მოხმარებას ცხოვრების განმავლობაში. 2015 წელს აივ/შიდსზე ზედამხედველობის კვლევის მიხედვით ნარკოტიკების მოხმარების ფაქტები (როგორც ინექციური, ასევე არაინექციური) ფიქსირდება პატიმრობის პერიოდშიც („აივ-თან დაკავშირებული სარისკო და უსაფრთხო ქცევები პატიმრებს შორის საქართველოში“, საერთაშორისო ფონდი კურაციო, 2015). მიუხედავად მონაცემების სიმცირისა, იმ ტენდენციების საფუძველზე, რომლებიც არსებობს ზოგად პოპულაციაში, შეიძლება გარკვეული დაშვებების გაკეთება ციხეებთან დაკავშირებითაც. 2016 წელს საქართველოში ნარკოტიკული საშუალებების ინექციურ მომხმარებელთა პოპულაციის ზომის განმსაზღვრელი ბოლო კვლევის თანახმად და საექსპერტო კონსესუსის საფუძველზე ნარკოტიკების ინექციურ მომხმარებელთა სავარაუდო რაოდენობა განისაზღვრა 52 000 (50 000 – 56 000) ადამიანით, პრევალენტობა 18-64 წლის მოსახლეობაზე გადათვლით შეადგენს 2.24% (2.13-2.34%), ხოლო ზოგად პოპულაციაზე გადათვლით – 1.41% (1.34-1.51%) (საერთაშორისო ფონდი კურაციო და საზოგადოებრივი გაერთიანება ბემონი, 2017). იმავე წელს საქართველოში ჩატარებული „აივ ინფიცირების რისკის შემცველი და უსაფრთხო ქცევები ინექციური ნარკოტიკების მომხმარებლებში“ კვლევის შეფასებით ინექციურ მომხმარებელთა 31% ოპიოიდებზეა დამოკიდებული (საერთაშორისო ფონდი კურაციო, 2017).  ევროსაბჭოს ანგარიშის მიხედვით, 2018 წლის 31 იანვრის მონაცემებით, სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში განთავსებულ პირთა დაახლოებით 34.1% ნარკოტიკული დანაშაულისთვის იხდიდა სასჯელს (ნარკოვითარება საქართველოში, წლიური ანგარიში, 2018) კვლევების აღნიშნულ მონაცემებზე დაყრდნობით, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ციხეებში განთავსებული ნარკოტიკების მომხმარებლების მნიშვნელოვანი ნაწილი ოპიოიდების მომხმარებელი ან მათზე დამოკიდებულია.

რა ფაქტორები განაპირობებს ნარკოტიკების მომხმარებლების „თავმოყრას“ პენიტენციურ დაწესებულებებში?

პენიტენციურ სისტემაში  ნარკოტიკების მომხმარებლები ხვდებიან, ერთი მხრივ, ნარკოტიკებთან დაკავშირებული ქცევების გამო, რაც ისჯება სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობით (არალეგალური ნარკოტიკის მოხმარება, შეძენა, შენახვა, მოყვანა, გადაზიდვა და სხვა), მეორეს მხრივ კი იმის გამო, რომ არალეგალური ნარკოტიკების მოხმარება ხშირ შემთხვევაში სხვადასხვა კრიმინალური ქცევების მქონე ადამიანებში საკმაოდ პოპულარულია.

ნარკოტიკების მომხმარებლები, ნარკოტიკების მოხმარებასთან ასოცირებული ჯანმრთელობის, ფსიქოლოგიური და ქცევითი პრობლემების გამო, მიეკუთვნებიან ციხის პოპულაციას, რომლებიც სპეციფიურ დახმარებას და სერვისებს საჭიროებენ. ჯანდაცვის და მოვლის სერვისები გულისხმობს როგორც მკურნალობასა და რეაბილიტაციას, ასევე ზიანის შემცირებას. სხვადასხვა სახის ნარკოტიკების მომხმარებლებს განსხვავებული სერვისები ესაჭიროებათ, თუმცა სერვისების მიწოდების არსი ხშირ შემთხვევაში საერთოა და ორიენტირებულია ჯანმრთელობისა და სიცოცხლის ხარისხის გაუმჯობესების, ნარკოტიკების მოხმარებით გამოწვეული ზიანის შემცირებისკენ. საბოლოო ჯამში ნარკოტიკების მოხმარებით გამოწვეული დარღვევების მკურნალობის მიზანი არის:

• ნარკოტიკის მოხმარების შეწყვეტა ან შემცირება;
• სიცოცხლის ხარისხის და ფუნქციონირების გაუმჯობესება;
• მომავალი ზიანის შემცირება, გართულებების თავიდან არიდება და ჩავარდნის (ხელახალი მოხმარება) პროფილაქტიკა. (WHO, UNODC, 2020).

ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის ხედვით სერვისები, რომლებიც  ნარკოტიკების მომხმარებლებს ციხეებში უნდა მიეწოდებოდეთ, შეიძლება დაიყოს შემდეგ კატეგორიებად: შეფასება, პრევენცია, კონსულტაცია, აბსტინენციაზე ორიენტირებული და ოპიოიდებით მხარდამჭერი მკურნალობა, თვითდახმარების ჯგუფური თერაპია, თანასწორთა დახმარება, ზიანის შემცირება, გათავისუფლებამდე და გათავისუფლების შემდგომი ზრუნვა. აქვე აღნიშნულია, რომ წამალდამოკიდებულება არ წარმოადგენს კრიმინალურ ან ჰედონისტურ ქცევას, არამედ ქრონიკული დაავადებაა, რომელიც უწყვეტ ზრუნვას და მხარდაჭერას საჭიროებს. მისი მკურნალობა უნდა ხდებოდეს ისე, როგორც სხვა ქრონიკული დაავადებების მკურნალობა, ხოლო ციხის ნარკოსტრატეგია უნდა იყოს ეროვნული ნარკოსტრატეგიის ნაწილი (Prison and health, WHO regional office for Europe, 2014).

ზემოთ ჩამოთვლილი სერვისებიდან, რომლებიც რეკომენდებულია სხვადასხვა საერთაშორისო კომპეტენტური ორგანიზაციების მიერ (WHO, UNODC, EMCDDA), რა თქმა უნდა, ყველა მნიშვნელოვანია და მკურნალობის ეფექტურობა სწორედაც, რომ მათ კომპლექსურ გამოყენებაზეა დამოკიდებული. თუმცა, ჩვენ ამჯერად შევჩერდებით ოპიოიდებით მხარდამჭერ მკურნალობაზე და განვიხილავთ იმ პრობლემებს და გამოწვევებს, რომლებიც საქართველოს პენიტენციურ სისტემაში არსებობს ამ საკითხთან დაკავშირებით.

„ოპიოიდებით ჩანაცვლებითი თერაპია ერთ-ერთი ყველაზე ეფექტური მეთოდია ოპიოიდებზე დამოკიდებული ადამიანების მკურნალობის თვალსაზრისით. მას შეუძლია, მნიშვნელოვანი როლი შეასრულოს როგორც ოპიოიდდამოკიდებული ინდივიდებისათვის, ასევე მათი ოჯახის წევრებისათვის და მთლიანად საზოგადოებისთვის, რაც გამოიხატება ჰეროინის მოხმარების, აივ ინფექციის გავრცელების, ზედოზირების რისკისა და ზოგადად კრიმინალური აქტივობების შემცირებაში.“ (WHO, UNAIDS, UNODC, 2004).

1993 წელს გაეროს მიერ შემუშავებულ სახელმძღვანელოში, რომელიც ეხება აივ ინფექცია/შიდსის მართვას ციხეებში, ვკითხულობთ:

„წამალდამოკიდებულ პატიმრებს ციხეებში უნდა შევთავაზოთ მკურნალობა, კონფიდენციალობის უზრუნველყოფით. ადამიანებს, რომლებიც ჩართულები არიან მეთადონით ჩანაცვლების პროგრამებში, პატიმრობის შემთხვევაში უნდა შეეძლოთ მკურნალობის გაგრძელება. ქვეყნებში, სადაც ოპიოიდებზე ჩანაცვლებითი თერაპია ხელმისაწვდომია სამოქალაქო სექტორში, ის ხელმისაწვდომი უნდა იყოს ციხეებშიც“.

იმავე დოკუმენტში ხაზგასმულია, რომ სერვისების ხარისხი და უწყვეტობა უნდა იყოს უზრუნველყოფილი სამოქალაქო სექტორსა და ციხეებს შორის. ამასთან, ყველა საერთაშორისო დოკუმენტში ხაზგასმულია, რომ უწყვეტობა უზრუნველყოფილ უნდა იქნას როგორც ციხეში შესვლის დროს, ასევე გათავისუფლების შემდეგაც.

ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის პროგრამის „ჯანმრთელობა ციხეებში“ და ევროპის საბჭოს პომპიდუს ჯგუფის სახელმძღვანელოს „ჯანდაცვის სერვისების მიწოდება ციხეებში“ (2001) მიხედვით – „ციხეებში ჯანდაცვის სერვისები უნდა იყოს სამოქალაქო სექტორში ჯანდაცვის სერვისების ეკვივალენტური“ (თანაბრობის პრინციპი).

როგორ არის დაცული თანაბრობის და უწყვეტობის პრინციპები სამოქალაქო სექტორსა და ციხეებს შორის ოპიოიდებით ჩანაცვლებითი თერაპიის კონტექსტში საქართველოში?

ჩვენს ქვეყანაში ოპიოიდებით ჩანაცვლებითი თერაპიის ამოქმედება უკავშირდება შიდსთან, მალარიასთან და ტუბერკულოზთან ბრძოლის გლობალური ფონდის პროგრამებს. სამოქალაქო სექტორში პირველი პროგრამა ამოქმედდა 2005 წელს. მას შემდეგ პროგრამები გაფართოვდა, წლების განმავლობაში პროგრამა ფინანსდებოდა თანაგადახდის პრინციპით, 2017 წლის 1 ივლისიდან მეთადონით ჩანაცვლების პროგრამები გადავიდა მთლიანად სახელმწიფო დაფინანსებაზე, რამაც გაზარდა მათზე ხელმისაწვდომობა. მეთადონით ჩანაცვლებითი პროგრამების გარდა სამოქალაქო სექტორში ხელმისაწვდომია სუბოქსონით ჩანაცვლებითი თერაპიაც, რომელიც კერძო სექტორშია თავმოყრილი. 2018 წლის განმავლობაში ოჩთ პროგრამებში (მეთადონით და სუბოქსონით) ჩართული იყო 12 179 ადამიანი.

საქართველოს ციხეებში პირველი ოჩთ პროგრამა გაიხსნა 2008 წელს #8 დაწესებულებაში, რომელიც გათვლილია 80 ადამიანზე, შემდგომში პროგრამა გაფართოვდა დასავლეთ საქართველოში და გაიხსნა #2 დაწესებულებაშიც (გათვლილია 50 ადამიანზეა). ამ ხნის განმავლობაში მკურნალობა ითვალისწინებდა მეთადონით დეტოკსიკაციას. 2018 წელს პროგრამაში ჩართული იყო 763 ადამიანი.

პენიტენციურ დაწესებულებებში ოჩთ პროგრამა რეგულირდება 2016 წლის 14 ივლისს საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრისა და საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის ერთობლივი ბრძანებით №92 №01-26/ნ.  აღნიშნული დოკუმენტის მიხედვით, ჩანაცლებითი პროგრამა ციხეებში ითვალისწინებს: ა) ხანმოკლე დეტოქსიკაციას – რომელიც გულისხმობს მეთადონით კლებითი დოზებით მკურნალობას არაუმეტეს ერთი თვის განმავლობაში; ბ) ხანგრძლივ დეტოქსიკაციას – რომელიც გულისხმობს მეთადონით კლებითი დოზებით მკურნალობას ერთ თვეზე მეტი ვადის განმავლობაში; გ) ხანმოკლე ჩანაცვლებით მკურნალობას – რომელიც გულისხმობს მეთადონით სტაბილური დოზებით მკურნალობას არაუმეტეს 6 თვის განმავლობაში; დ) ხანგრძლივი ჩანაცვლებით შემანარჩუნებელ მკურნალობას – რომელიც გულისხმობს მეთადონით სტაბილური დოზებით მკურნალობას 6 თვეზე მეტი ვადით. იგივე დოკუმენტში (მე-2 მუხლი) აღნიშნულია, რომ  2018 წლის დასაწყისისთვის იუსტიციის სამინისტროს უნდა უზრუნველეყო ხანმოკლე და გრძელვადიანი ჩანაცვლებითი მკურნალობის განხორციელების დაწყებისთვის ყველა საჭირო ღონისძიების გატარება. 2017 წლის 29 დეკემბერს აღნიშნულ ბრძანებაში შევიდა ცვლილება (ბრძანება №148/№01-74/ნ) და რედაქტირდა მეორე მუხლი, რომელიც განსაზღვრავს, რომ პროგრამით გათვალისწინებული ხანმოკლე და ხანგრძლივი ჩანაცვლებითი შემანარჩუნებელი მკურნალობის განხორციელების დაწყებისათვის ყველა საჭირო ღონისძიება უნდა გატარებულიყო 2020 წლის პირველ იანვრამდე.

როგორც ზემოთ აღნიშნულიდან ჩანს, პენიტენციურ სისტემაში ოჩთ პროგრამების დაწყებიდან დღემდე  არსებობს გარკვეული ბარიერები. კერძოდ:

• ხელმისაწვდომია მხოლოდ მეთადონით დეტოქსიკაცია;
• მოქმედებს მხოლოდ ორ დაწესებულებაში (#2 და #8);
• ქალი პატიმრებისთვის, რომლებიც ოპიოიდებზე არიან დამოკიდებულები, არსებობს შეზღუდვა – ოჩთ არ ფუნქციონირებს #5 დაწესებულებაში.

საინტერესოა, რა პრობლემებს ქმნის აღნიშნული ბარიერები ოპიოიდდამოკიდებული პატიმრებისთვის პრაქტიკულ დონეზე.

ამ საკითხზე პასუხები შეგვიძლია მოვიძიოთ 2019 წელს ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ადიქტოლოგიის ინსტიტუტისა და არასამთავრობო ორგანიზაციის „ალტერნატივა ჯორჯია“ ერთობლივ კვლევაში „ოპიოიდებით ჩანაცვლებითი მკურნალობის ხელმისაწვდომობა საქართველოს ციხეებში“.

ჩვენ შევჩერდებით რამდენიმე  ძირითად ასპექტზე, რომლებიც კვლევაშია მოყვანილი:

• სამოქალაქო სექტორში ჩართული ოჩთ-დან წელიწადში დაახლოებით 2-დან 15-დე ბენეფიციარი ხვდება პენიტენციურ სისტემაში. მათი უმრავლესობა სამოქალაქო სექტორში მეთადონით ჩანაცვლების პროგრამის სახელმწიფო ბენეფიციარია, რაც ხელს უწყობდა დაკავების მომენტიდან ციხის ოჩთ-ს პროგრამაში ჩართვას. წინასწარი დაკავების იზოლატორებშიც უზრუნველყოფილია დღიური დოზების მიწოდება ყოველგვარი შეფერხების გარეშე; ბენეფიციარების თქმით, 2013 წლამდე დეტოქსიკაცია მიმდინარეობდა ძალიან სწრაფად და გრძელდებოდა 2 თვის განმავლობაში, მაშინ, როცა ეს პროცესი 2013 წლის შემდეგ 5 თვე და მეტიც გრძელდებოდა. მიუხედავად ამისა, ბენეფიციარები აღნიშნავენ, რომ დეტოქსიკაციის კურსი საკმარისი არ იყო აღკვეთის სინდრომის მოსახსნელად. მათი აბსოლუტური უმრავლესობა აღნიშნავს, რომ ეს არის „სავალდებულო დეტოქსიკაცია“.
• დეტოქსიკაციის შემდგომ პერიოდთან დაკავშირებით რესპონდენტები აღნიშნავენ, რომ 2013 წლამდე პროგრამის ექიმებს არანაირი ყურადღება არ გამოუჩენიათ მათ მიმართ, მას შემდეგ რაც მკურნალობა დაამთავრეს. 2014-2015 წლებში პატიმრობაში მყოფი რესპონდენტები კი აღნიშნავენ, რომ მათ უნიშნავდნენ დამამშვიდებლებს და საძილე პრეპარატებს დეტოქსიკაციის შემდგომი დისკომფორტის მოსახსნელად.
• იმ პატიმრებს, რომლებიც არ იყვნენ ჩართულები სამოქალაქო სექტორის ოჩთ-ში და დაკავების მომენტში მოიხმარდნენ ნარკოტიკებს, გარკვეული პრობლემები ჰქონდათ ციხის ოჩთ პროგრამაში ჩართვის თვალსაზრისით. „ერთმა რესპონდენტმა აღნიშნა, რომ არ დაუჯერეს, რომ მოიხმარდა ნარკოტიკულ საშუალებებს და მისთვის არ იქნა მიწოდებული დეტოქსიკაციის სერვისი“;
• ქალთა დაწესებულებაში არ არსებობს ოჩთ პროგრამა, ეს უქმნის დიდ პრობლემებს ქალ პატიმრებს, რომლებიც სამოქალაქო სექტორში იყვნენ ოჩთ პროგრამის ბენეფიციარები. ზოგ შემთხვევაში, გამონაკლისის სახით, ქალი პატიმრები გადაჰყავთ გლდანის დაწესებულებაში (სავარაუდოდ, საუბარია სამკურნალო დაწესებულებაზე), ოჩთ პროგრამაში ჩართვის მიზნით;
• გათავისუფლების შემდეგ სამოქალაქო სექტორის ოჩთ პროგრამებში მკურნალობის გაგრძელება დამოკიდებულია, იმაზე თუ რა ეტაპზე მოხდა ციხის ოჩთ პროგრამებში ჩართული ბენეფიციარების გათავისუფლება. თუ გათავისუფლება ხდება დეტოქსიკაციის ეტაპზე, მაშინ სამოქალაქო სექტორის ოჩთ პროგრამაში დაბრუნება პრობლემას არ წარმოადგენს. ხოლო, იმ შემთხვეაში თუ პატიმარმა გაიარა ციხის ოჩთ-ში დეტოქსიკაციის კურსი და გათავისუფლების შემდეგ ცდილობს სამოქალაქო სექტორის ოჩთ-ში დაბრუნებას, მას უწევს იგივე პროცედურების გავლა, რაც გაიარა ოჩთ-ში პირველად ჩართვის შემთხვევაში. კერძოდ, შარდის ანალიზის აღება, რომ დადგინდეს ფსიქოაქტიური ნივთიერების მოხმარება და ჯანმრთელობის ცნობის წარდგენა. აღნიშნული ბარიერი პირს უბიძგებს მოიხმაროს არალეგალური ნარკოტიკი, რომ შარდის ანალიზმა აჩვენოს დადებითი პასუხი ნარკოტიკის მოხმარებაზე და დაბრუნდეს პროგრამაში;
• გათავისუფლების შემდეგ სამოქალაქო სექტორის ოჩთ-ს პროგრამებს ხშირ შემთხვევაში ციხეებიდან დაბრუნებული ბენეფიციარებისთვის ჩართვის პირველივე დღეებიდან უწევთ დოზის მატება, რაც ბენეფიციარების ჩივილებიდან გამომდინარეობს. სამოქალაქო სექტორის ოჩთ-ს პერსონალის აზრით, ეს მიანიშნებს, რომ ციხეებში დოზის კლება ხდება სწრაფად და დეტოქსიკაციის პერიოდი არის არასაკმარისი. ბევრი ბენეფიციარისთვის დეტოქსიკაცია საერთოდ არ იყოს სასურველი და ხდებოდა მათი სურვილის საწინააღმდეგოდ;
• სუბოქსონის პროგრამის პერსონალი უფრო ხშირად აღნიშნავს ციხის ოჩთ პროგრამასთან კომუნიკაციის პრობლემას, რაც მნიშვნელოვანია იმისათვის, რომ გათავისუფლების შემდეგ პროგრამაში დაბრუნების შემთხვევაში მოხდეს ადეკვატური დოზის შერჩევა.
• გათავისუფლებამდე არ დასტურდება მომზადების რაიმე პროგრამა, რომელიც უშუალოდ ნარკოტიკების მომხმარებლების საჭიროებებზეა მორგებული.

იმავე კვლევაში აღნიშნულია, რომ პენიტენციური სისტემის წარმომადგენლები რიტორიკის დონეზე მხარს უჭერდნენ ციხეებში ხანგრძლივ ჩანაცვლებით მკურნალობას, თუმცა აღნიშნავდნენ, რომ სისტემა მზად არ იყო ყველა დაწესებულებაში მის დასაწყებად. „მიზეზად სახელდებოდა ინფრასტრუქტურის არარსებობა და კვალიფიციური პერსონალის ნაკლებობა. ასევე აღინიშნა, რომ ამ მიმართულებით მუშაობის გაგრძელება შასაძლებელია 2020 წლიდან სასჯელაღსრულების სისტემის რეფორმის სამოქმედო გეგმის ფარგლებში“.

მართლაც, საქართველოს იუსტიციის მინისტრის 2019 წლის 22 თებერვლის  „პენიტენციური და დანაშაულის პრევენციის სისტემების განვითარების სტრატეგიისა და 2019-2020 წლების სამოქმედო გეგმის დამტკიცების თაობაზე“ ბრძანების თანახმად (ბრძანება #385), 2019 წელს დაგეგმილი იყო სხვადასხვა აქტივობები, რომლებიც მიმართული იყო  ნარკოტიკულ საშუალებებზე და ალკოჰოლზე დამოკიდებულ პირთა სამკურნალო და სარეაბილიტაციო პროგრამების ხელმისაწვდომობის გაუმჯობესებაზე.

კერძოდ, სტრატეგიული გეგმის ნაწილში: შედეგი E2. ნარკოტიკული საშუალებებისა და ალკოჰოლის მომხმარებლების იდენტიფიცირება და ზიანის შემცირების მიდგომების დანერგვა სამედიცინო და სარეაბილიტაციო სერვისების უზრუნველყოფის გზით, 2019 წლის აპრილისთვის დაგეგმილი იყო გარდამავალი მენეჯმენტის კონცეფციის მომზადება, ხოლო 2019 წლის მაისისთვის – პენიტენციურ დაწესებულებებში წამალდამოკიდებული პირებისათვის გრძელვადიანი ჩანაცვლებითი თერაპიის საჭიროებების შეფასების ანგარიშის მომზადება.

2020 წლის 3 თებერვალს, ჩვენი ორგანიზაციის, საინფორმაციო სამედიცინო-ფსიქოლოგიური ცენტრის „თანადგომა“ სახელით იუსტიციის სამინისტროში შევიტანეთ წერილი, სადაც სამინისტროს ვთხოვდით, რომ გაეზიარებინა „გარდამავალი მენეჯმენტის კონცეფციის“ და „პენიტენციურ დაწესებულებებში წამალდამოკიდებული პირებისათვის გრძელვადიანი ჩანაცვლებითი თერაპიის საჭიროებების შეფასების ანგარიშის“ დოკუმენტები,  რადგანაც ჩვენ წარმოვადგენდით ერთ-ერთ დაინტერესებულ მხარეს (ორგანიზაცია თითქმის 20 წელია მუშაობს სისტემაში და ხელს უწყობს ნარკოტიკების მომხმარებლების მკურნალობისა და რეაბილიტაციის ინტერვენციების განვითარებას). 2020 წლის 18-19 თებერვალს იუსტიციის სამინისტროსა და ევროპის საბჭოს პომპიდუს ჯგუფის ინიციატივით თბილისში გაიმართა კონფერენცია სახელწოდებით: „წამალდამოკიდებული პატიმრების რეაბილიტაციის ხელშეწყობა – რატომ უნდა ვიზრუნოთ?“. კონფერენციაში მონაწილეობდნენ როგორც ადგილობრივი სამთავრობო სტრუქტურების და არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლები, ასევე სფეროს ექსპერტები სხვადასხვა ქვეყნებიდან. კონფერენციაზე იუსტიციის სამინისტროს წარმომადგენელს მივმართე კითხვით, თუ არსებობდა ის ორი დოკუმენტი, რომელიც ჩვენს წერილში იყო მოყვანილი და თუ მოხდებოდა მათი გაზიარება? ამაზე სამინისტროს წარმომადგენელმა მიპასუხა, რომ ეს ორი დოკუმენტი მზად იყო და როგორც კი მიიღებდა ჩვენს წერილს, გვიპასუხებდნენ.

მართლაც, ამა წლის 9 მარტს მივიღეთ პასუხი სამინისტროდან, სადაც წერია, რომ „აღნიშნული დოკუმენტები წარმოადგენს გზამკვლევს თანამშრომლებისთვის და არ არის ხელმისაწვდომი სხვა დაინტერესებული პირებისთვის“.

აქვე დავამატებ, რომ ზემოთ აღნიშნული კონფერენციის მსვლელობის დროს ურთიერთობა მქონდა ერთ-ერთ იმ ადამიანთან, რომელიც უშუალოდ იყო ჩართული „პენიტენციურ დაწესებულებებში წამალდამოკიდებული პირებისათვის გრძელვადიანი ჩანაცვლებითი თერაპიის საჭიროებების შეფასების ანგარიშის“ მომზადებაში. მან საუბარში აღნიშნა, რომ კვლევის ანგარიშში ისეთი არაფერი არ ეწერა და რომ ის ხელმისაწვდომი უნდა იყოს ფართო საზოგადოებისთვის.

„სასჯელაღსრულების ჯანდაცვის სამსახურის ხელმძღვანელების მხრიდან არაერთხელ გამოითქვა მოსაზრება, რომ დეტოქსი და შემდგომი (იძულებითი) თავშეკავება უნდა ყოფილიყო აღქმული, როგორც ადამიანის გამოჯანმრთელება. მსგავსი პოზიციის დაფიქსირება მეტყველებს იმაზე, რომ გარდა შესაძლო ინფრასტრუქტურული დაბრკოლებებისა, ხანგრძლივი ჩანაცვლებითი მკურნალობის დანერგვას წინ უდგას პენიტენციური ჯანდაცვის ხელმძღვანელთა არასაკმარისი ცოდნა წამალდამოკიდებულების ბუნებისა და მკურნალობის მიდგომებთან დაკავშირებით“ – ეს კი არის ამონარიდი კვლევიდან „ოპიოიდებით ჩანაცვლებითი მკურნალობის ხელმისაწვდომობა საქართველოს ციხეებში“ (ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ადიქტოლოგიის ინსტიტუტი და  „ალტერნატივა ჯორჯია“, 2019).

როგორც ჩანს, ანგარიშში გამოთქმული ეჭვი არ იყო საფუძველს მოკლებული!

და ბოლოს, არსებობს პრეცედენტი – სასამართლო დავა „ვენნერი გერმანიის წინააღმდეგ“ https://www.hr-dp.org/files/2016/09/05/CASE_OF_WENNER_v._GERMANY_.pdf. დავა ეხებოდა ბავარიის სასამართლო გადაწყვეტილებას წამალდამოკიდებული პატიმრისათვის ციხეში ოჩთ მკურნალობაზე უფლების შეზღუდვის შესახებ. ოპიოიდებზე დამოკიდებულ ვენნერს საპატიმროში მოხვედრისას შესთავაზეს მხოლოდ დეტოქსიკაციური მკურნალობა და უარი უთხრეს ოპიოიდებით მხარდამჭერ თერაპიაზე. ციხიდან გათავისუფლების შემდეგ ვენნერმა ადამიანის უფლებების ევროპულ სასამართლოს მიმართა. სასამართლოს მიერ 2016 წლის 1 სექტემბრის გადაწყვეტილებით ეს შემთხვევა შეფასდა, როგორც ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის მესამე მუხლის – წამების აკრძალვის – დარღვევად („ადამიანის წამება, არაადამიანური თუ დამამცირებელი დასჯა ან მასთან ასეთი მოპყრობა დაუშვებელია“). ეს პრეცედენტი არის გაფრთხილება სხვა ქვეყნებისთვის, რომ ციხეებში ადამიანებს არ უნდა შეეზღუდოთ ხელმისაწვდომობა ჯანდაცვის სერვისებზე, მათ შორის წამალდამოკიდებულების პრობლემების მქონე პატიმრებს. (ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ადიქტოლოგიის ინსტიტუტი და  „ალტერნატივა ჯორჯია“, 2019).

ჩვენ იმედს ვიტოვებთ, რომ ახლო მომავალში ციხეებში ოპიოიდებით გრძელვადიანი ჩანაცვლებითი თერაპია ხელმისაწვდომი გახდება, ისევე, როგორც წამალდამოკიდებულების მკურნალობის სხვა სერვისები. მანამდე კი ჩვენს ხელთ არსებული შესაძლებლობების ფარგლებში ვეცდებით, მოვიპოვოთ „პენიტენციურ დაწესებულებებში წამალდამოკიდებული პირებისათვის გრძელვადიანი ჩანაცვლებითი თერაპიის საჭიროებების შეფასების ანგარიში”, და პარტნიორ ორგანიზაციებთან ერთად გავაგრძელოთ პროცესის ადვოკატირება.

[1] ევროპის ნარკოტიკებისა და ნარკოდამოკიდებულების მონიტორინგის ცენტრი ნარკოტიკების პრობლემურ მოხმარებად განიხილავს ნარკოტიკების ინექციურ მოხმარებას ან ოპიოიდების, კოკაინისია და ამფეტამინის ხანგრძლივი დროით მოხმარებას