მედლის მეორე მხარე
10th April 2019
გასული წლის ბოლოს სახალხო დამცველის პრევენციის ეროვნული მექანიზმის მანდატით, ჩვენი ორგანიზაცია („ციხის საერთაშორისო რეფორმა“) თავის პარტნიორ ორგანიზაცებთან ერთად („ადამიანის უფლებათა ცენტრი“ და „ინიციატივა მოწყვლადი ჯგუფების რეაბილიტაციისათვის“) ჩართული იყო პენიტენციური დაწესებულებების მონიტორინგში. ჩვენი გუნდი სახალხო დამცველის თანამშრომლებთან ერთად იკვლევდა ციხის პერსონალის უფლებრივ მდგომარეობას პატიმრების უფლებრივ მდგომარეობასთან ერთად.
მედლის მეორე მხარე
გასული წლის ბოლოს პირველად მომეცა შესაძლებლობა პენიტენციურ დაწესებულებაში შიგნიდან მენახა ის, რასაც ამდენი ხნის მანძილზე ინტერესით ვუყურებდი ჰოლივუდის ფილმებში. ჩვენთან საზოგადოებაში, ისევე როგორც ამ ფილმებში, ციხის მთავარი პერსონაჟები ყოველთვის პატიმრები არიან – ოსკარიც ძირითადად მათ გადაეცემათ ხოლმე საუკეთესო როლის შესრულებისათვის. თუმცა არასდროს დავფიქრებულვართ მედლის მეორე მხარეზე – იმ ადამიანებზე, ვინც ციხეში პატიმრებზე არანაკლებ დროს ატარებენ – ციხის თანამშრომლებზე.
დამეთანხმებით, რომ როგორც ფილმებში, ისე რეალობაშიც, ციხის პერსონალის როლი და მნიშვნელობა ყოველთვის სათანადოდ არ არის ხაზგასმული და დაფასებული. ამაზე მეტყველებს მათი დასაქმების პირობებიც: დაწყებული დაბალი ხელფასითა და აუნაზღაურებელი ზეგანაკვეთური საათებით, დამთავრებული ციხეში მუშაობაზე საზოგადოებაში არსებული უარყოფითი სტერეოტიპებით. არადა ციხის თანამშრომლების ადეკვატური სამუშაო პირობები პირდაპირ კავშირშია პატიმართა უფლებების დაცვის ხარისხთან. ციხის თანამშრომელი, რომელიც სამსახურში თავს რეალიზებულად ვერ გრძნობს, საკუთარ თავს ხშირ შემთხვევაში აიგივებს მსხერპლთან, შესაბამისად უფრო დიდია რისკი, რომ პატიმარზე იძალადოს, როგორც კი ამის შესაძლებლობა მიეცემა. შესაბამისად, ციხის თანამშრომლის მოტივაცია პირდაპირ კავშირშია სამუშაო პირობებთან, ციხეში არსებულ „კორპორატიულ თუ ინსტიტუციურ კულტურასთან“, ხელმძღვანელობის დამოკიდებულებასთან და ასე შემდეგ.
როგორც წესი, მსოფლიოს მასშტაბით სასჯელაღსრულების დაწესებულებებს უჭირთ მაღალკვალიფიციური კადრების მოზიდვა. ამ სისტემის თითქმის არცერთ თანამშრომელს არასდროს უფიქრია კარიერაზე ციხეში: ზოგიერთი მათგანი ყოფილი სამხედრო პირია, რომლის მობილობაც ციხეში მოახდინეს, ზოგიერთმა უკეთესი სამსახურის პოვნა ვერ მოახერხა და უმუშევრობას ისევ ციხეში დასაქმება არჩია, ზოგიერთისთვის ციხეში სამსახური მხოლოდ კარიერის პირველი ეტაპია და იმედოვნებს, რომ აქ მიღებული გამოცდილება სხვა გასამხედროებულ სამსახურში წაადგება, და ა.შ. არასდროს დამავიწყდება ერთ-ერთი ციხის დირექტორის ფრთიანი ფრაზაც: „ციხეში არც პატიმარი მოდის თავისი ნებით და არც დირექტორიო,“ რაც კარგად ასახავს ციხეში მუშაობის ბუნებას.
შესაბამისად, ციხიდან კადრების დენადობაც მაღალია, რაც ძირითადად დაკავშირებულია ციხეში არსებულ სტრესულ სამუშაო გარემოსთან. ციხის თანამშრომლებს ხშირად უწევთ პატიმრების მხრიდან სიტყვიერი თუ ფიზიკური შეურაცხყოფის ატანა. ძირითადად, ეს სიტუაცია უფრო მძაფრია მაღალი რისკის დაწესებულებებში, სადაც პატიმართა განსაკუთრებული კონტიგენტია მოთავსებული.[1] ამას ემატება იზოლირებული და ჩაკეტილი გარემოც: თანამშრომლებს ეკრძალებათ სამსახურში ტელეფონის შეტანა (ვინაიდან ეს უსაფრთხოების მომეტებულ რისკებთან არის დაკავშირებული), ახლობლებთან კონტაქტი. ვინაიდან ციხეები ქალაქისგან შორს მდებარეობს, ვერ ახერხებენ შესვენებით სარგებლობას, გარეთ გასვლას, მაღაზიებში პროდუქტების თუ სხვა ნივთების შეძენას. იმათთვის, ვინც ციხეში 24-საათიან ცვლაში მუშაობს, ეს პრობლემა განსაკუთრებით მტკივნეულია.
პრობლემას წარმოადგენს ციხეში საშტატო ერთეულების ნაკლებობაც, რაც შესაბამისად ზრდის სამუშაო დატვირთვას, ქმნის მომეტებული საფრთხის რისკებს და დინამური უსაფრთხოების კონცეფციას საერთოდ კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს, რომ არაფერი ვთქვათ დამატებით სამუშაო საათებზე, ხანგრძლივ ცვლებზე და შვებულების სრულად აუთვისებლობის ფაქტორზე. ეს ყველაფერი კი თანამშრომლების პროფესიულ ,,გადაწვას“ და გამოფიტვას იწვევს.
სამუშაოსთან დაკავშირებული სტრესი ხშირად ციხის პერსონალის ჯანმრთელობაზეც აისახება: დეპრესია, შფოთვა, გულის დაავადებები, მუდმივად სამსახურზე ფიქრი, მოდუნების შეუძლებლობა, უძილობა. ფსიქოლოგიურ წნეხს შეიძლება დაერთოს B და C ჰეპატიტისა და ტუბერკულიოზის გადადების მომეტებული რისკები.
აშშ-ს შრომის სტატისტიკის დეპარტამენტი აღნიშნავს, რომ სასჯელაღსრულების ოფიცრებს აქვთ დაზიანებებისა და დაავადებების ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი სამუშაო გარემოში ძალადობის და გადამდები სნეულებების მაღალი რისკის გამო. აქვე, ერთ-ერთი კვლევის თანახმად, რომელიც კანადაში ჩატარდა, მთლიანი კარიერის განმავლობაში ციხის ოფიცერი საშუალოდ 28-ჯერ ხდება პატიმრების მხრიდან ძალადობის მსხვერპლი, რაშიც იგულისხმება მძევლად აყვანის, ფიზიკური შეურაცხყოფის, მკვლელობისა და თავდასხმის შემთხვევები.[2] ამავე კვლევის თანახმად, კანადაში ყოველი მეოთხე ციხის ოფიცერი განიცდის სამუშაოსთან დაკავშირებულ პოსტ-ტრავმულ სტრესს. ციხის თანამშრომლებში ასევე უფრო მაღალია თვითმკვლელობის რისკი, ვიდრე პოლიციის თანამშრომლებში.[3]
რაც შეეხება პენიტენციურ სისტემაში ქალთა დასაქმებას, მართალია, ციხეში კადრების შერჩევისას სქესთა შორის დისკრიმინაცია არ არსებობს, თუმცა ტრადიციულად ციხე მაინც მამაკაცის სამუშაოდ ითვლება და ითვლებოდა საზოგადოებაში გავრცელებული გენდერული სტერეოტიპების გამო. შეგვიძლია დარწმუნებით ვთქვათ, რომ მთელ მსოფლიოში და არა მარტო საქართველოში, ციხის ქალი თანამშრომლები გაცილებით დიდი გამოწვევების წინაშე დგანან, ვიდრე კაცები. აქ სექსუალური შევიწროვების ფაქტებს ვგულისხმობ, რისი გახმაურებული მაგალითებიც მსოფლიოში ბევრია. მაგალითად, ამერიკის შეერთებულ შტატებში ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ფედერალური ციხის 500-მა თანამშრომელმა ქალმა ერთობლივი სარჩელით მიმართა სასამართლოს და სექსუალურ შევიწროებაში დაადანაშაულა არა მხოლოდ პატიმრები, არამედ ციხის მამაკაცი თანამშრომლებიც.[4] ქალების სარჩელში დეტალურად იყო აღწერილი მათ მიერ განცდილი სტრესი: ისინი ღიად საუბრობდნენ, როგორ დაიწყეს ორი ზომით დიდი სამოსის ტარება, უსუნო საპნის ხმარება, სუნამოს ამოღება ყოველდღიური ხმარებიდან, თავიანთი ხელით შეკერილი ტომრების გადაცმა უნიფორმის ზემოდან, სხვანაირად ფიქრიც კი, რათა მათთვის ნაკლები ყურადღება მიექციათ მამაკაც პატიმრებსა და თანამშრომლებს. ფედერალურმა მთავრობამ შეძლო სიტუაცია დაერეგულირებინა 20 მილიონი აშშ დოლარის კომპენსაციისა და შესაბამისი რეფორმების გატარების დაპირებით, რაც მომავალში გააუმჯობესებდა ქალებისთვის ციხეში სამუშაო გარემოს. კიდევ ერთ შემთხვევას ჩრდილოეთ ირლანდიაშიც ჰქონდა ადგილი – ციხის ერთ-ერთმა ქალმა თანამშრომელმა, რომელიც დეკრეტული შვებულებიდან ახალი დაბრუნებული იყო და უწევდა ბავშვის ძუძუთი კვება სამსახურში, მიიღო კომპენსაცია სხვა თანამშრომლების მხრიდან დისკრიმინაციის, დაშინებისა და შევიწროების გამო.[5] საქართველოს რეალობაც დიდად არ განსხვავდება: ყველას გვახსოვს „თეთრი ბაირაღები“ და ნუნუ ექიმი. მართალია, ბევრი არ დამეთანხმებით, რომ ლიმონას მიერ ნუნუ ექიმისთვის „ტანო-ტატანოს“ წაკითხვა უფლებადამცველებმა შეიძლება სექსუალურ შევიწროვებად დააკვალიფიცირონ (ეს ხუმრობით), თუმცა დღესდღეობით ამაზე დავაც არ იქნებოდა აზრს მოკლებული. სამწუხაროდ, ციხეში (განსაკუთრებით მაღალი რისკის დაწესებულებებში) დღევანდელ რეალობაშიც არსებობს სექსუალური შევიწროვების ფაქტები, რომელიც რეაგირების გარეშე რჩება, ვინაიდან დაწესებულებებში არ არსებობს შესაბამისი პოლიტიკა და პროცედურული წესები.
საერთაშორისო სტანდარტების თანახმად, ციხის პერსონალის სტრესული სამუშაო გარემო მაქსიმალურად უნდა დაკომპენსირდეს სოციალური დაცვის გარანტიების, ფიზიკური უსაფრთხოების გარანტიების, სამუშაო დროის, სათანადო ანაზღაურების, წახალისების მრავალფეროვანი მექანიზმების არსებობისა და ფსიქოლოგიურად ხელმშემწყობი გარემოს შექმნის ხარჯზე,[6] რაც შესაძლოა მოიცავდეს სტრესის მართვისა და ,,გადაწვის“ ტრენინგებს, ციხის პერსონალისთვის ფსიქოლოგის უფასო დახმარებას და ა.შ. თუმცა რეალობა ისეთია, რომ თითქმის ციხის ყველა თანამშრომელს შეუძლია დაადასტუროს, რომ ციხის პერსონალის ანაზღაურება საქართველოში არ შეესაბამება ციხეში არსებულ რთულ სამუშაო გარემოს. ციხეების უმეტესობაში ნორმაა ზეგანაკვეთური სამუშაოს შესრულებაც (მათ შორის, უქმე დღეებშიც), რომელიც არსად აღირიცხება და შესაბამისად, მისი დამატებით ანაზღაურებაც არ ხდება. კიდევ ერთი პრობლემაა კანონით დადგენილი შვებულებების სრულად ათვისებაც – წელიწადში თანამშრომლებს „ეკუთვნით“ მაქსიმუმ 10-12 კალენდარული დღე. იმ პერსონალისთვის, რომელიც 24-საათიან ცვლებში მუშაობს, არ არის გამოყოფილი საშხაპეები და კომფორტულად აღჭურვილი მოსასვენებელი ოთახები. სამსახურში კვებაც კი ერთგვარ პრობლემას წარმოადგენს – სასადილოების არქონის გამო, სახლიდან მზა და მშრალი პროდუქტების მირთმევა ხშირად სამუშაო მაგიდებზე უწევთ. სამართლიანობისთვის ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამ წლიდან სპეციალური პენიტენციური სამსახური 24 საათიან ცვლაში მომუშავე თანამშრომლებს ორჯერადი უფასო კვებით უზრუნველყოფს, რაც ნამდვილად კარგი ინიციატივაა.
სრული სურათის შესაქმნელად ისიც უნდა დავამატოთ, რომ ციხეში კარიერული წინსვლის შესაძლებლობაც ნაკლებია, რაც მკაცრად ცენტრალიზებული სისტემის არსებობითაც შეიძლება იყოს გამოწვეული. რაც შეეხება წახალისების ფორმებს, ზოგადად სისტემაში არ არის დანერგილი თანამშრომლის მიერ გაწეული სამუშაოს ინდივიდუალური შეფასებისა და ამის შედეგად წახალისების მექანიზმები. სიმბოლური, მათ შორის ფულადი წახალისების, ფორმები არსებობს, თუმცა იგი გაიცემა პერიოდულად კონკრეტული პოზიციებისათვის (მაგალითად, ზედა დონის მენეჯმენტისთვის) და არა ინდივიდუალური საქმიანობის შეფასების შედეგად, რაც მოტივაციის ამაღლებას არანაირად არ ემსახურება. მაგალითისთვის, ზედა დონის მენეჯმენტი ყოველთვიურად იღებს დანამატს და ამის ერთადერთი პირობა არის დაწესებულებაში ყოფნა, რაც ფაქტიურად ახორციელებს მათ დემოტივირებას მოახდინონ გარკვეული ფუნქციების დელეგირება და ციხის მენეჯმენტი გახადონ უფრო გუნდური, ნაკლებად ცენტრალიზებული, რაც რეალურად საუკეთესო გამოცდილებაა და ამცირებს გადაწვასაც და სტრესსაც.
ამ ყველაფრით მსურს იმის ხაზგასმა, რომ ციხის ეფექტურად მართვისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია პერსონალის სწორად შერჩევაში, ტრენინგში, პროფესიულ განვითარებაში და დასაქმებაში დიდი ინვესტიციების ჩადება. სახელმწიფომ უნდა დაიცვას ციხის პერსონალი სამუშაო სტრესისგან, ძალადობისგან (მათ შორის გენდერული ძალადობისგან), უნდა შესთავაზოს შრომის სამართლიანი ანაზღაურება, სხვადასხვა სოციალური შეღავათები, უწყვეტი ტრენინგები და პროფესიული განვითარება, მოტივაციის ამაღლების სხვადასხვა სქემები, ზეგანაკვეთური სამუშაოს ანაზღაურება, გადაწყვეტილების მიღების უფლებამოსილება შესაბამისი კომპეტენციის ფარგლებში და კარიერული წინსვლის შესაძლებლობა, რაც ციხეებში არსებულ სამუშაო გარემოს ნამდვილად შეცვლის. ყოველივე ეს გაზრდის ციხის პერსონალის მხრიდან მოტივაციას და შესრულებული სამუშაოს ხარისხს, რომელიც ასე მნიშვნელოვანია პატიმრების საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად და მათი უფლებების დასაცავად.
ამასთან ერთად, იქნებ, ჩვენც – საზოგადოება, დავფიქრდეთ რამდენად მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ეს ადამიანები თავიანთი სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის ფასად – უბრალოდ დავაფასოთ ეს ადამიანები. გასულ წელს პენიტენციურ დაწესებულებებში ვიზიტებმა ნათლად მაჩვენა, რომ ეს ადამიანებიც შეიძლება იყვნენ ფილმის პერსონაჟები და გმირები და რომ ხანდახან ისინი ნამდვილად იმსახურებენ ოსკარზე წარდგენას.
ბლოგი მინდა დავასრულო დიდ ბრიტანეთში ერთ-ერთი ციხის ოფიცრის წერილიდან ამონარიდით, რაც კარგად გვიჩვენებს, თუ როგორ ხედავენ თავიანთ როლს ციხეში პატიმრებთან მომუშავე ადამიანები:
“ციხის ოფიცრის თანამდებობა საკმაოდ დიდ პროფესიონალიზმს, მონდომებას, ნების სიმტკიცეს და სიმამაცეს მოითხოვს. თუმცა ყველაზე მნიშვნელოვანი არის რწმენა, რომ ადამიანებს უკეთესისკენ შეცვლა შეუძლიათ. საზოგადოებამ ხშირად არ იცის ჩვენ რას ვაკეთებთ, თუმცა მინდა ვუთხრა, რომ ჩვენ ვემსახურებით მათ, ვიცავთ მათ უსაფრთხოებას და ვეხმარებით დანაშაულის ჩამდენ პირებს გამოსწორებაში.”[7]
[1] ,,ციხის საერთაშორისო რეფორმა“, ,,ციხის მცველები და სიკვდილით დასჯა“, (PRI, Prison guards and the death penalty), 2015 წ., ხელმისაწვდომია: https://www.penalreform.org/wpcontent/uploads/2015/04/PRI-Prisonguards-briefing-paper.pdf.
[2] ,,პოსტ-ტრავმული აშლილობა თავის კვალს ამჩნევს კანადელ ციხის კონტროლიორებს“ (PTSD taking its toll on Canada’s prison guards’), CBC News, 24 ივლისი 2015 წ., ხელმისაწვდომია: http:// www.cbc.ca/news/canada/ptsd-taking-itstoll-on-canada-s-prison-guards-1.3166791
[3] ,,სასჯელაღსრულების ოფიცრები სიცოცხლეს თვითმკვლელობით ასრულებენ“ (Correctional Officers Are Killing Themselves’), INPUBLICSAFETY, 24 აგვისტო 2015 წ., ხელმისაწვდომია: http://inpublicsafety.com/2015/08/ correctional-officers-are-killing-themselves/.
[4] https://www.washingtonpost.com/local/social-issues/women-working-in-male-prisons-face-harassment-from-inmates-and-co-workers/2018/01/27/21552cee-01f1-11e8-9d31-d72cf78dbeee_story.html?utm_term=.46b91c0ae8b6
[5] https://www.belfasttelegraph.co.uk/news/northern-ireland/55k-payout-for-breastfeeding-northern-ireland-prison-officer-driven-to-brink-of-suicide-by-bullying-36302549.html
[6] ციხის ევროპული წესები, წესი 42.
[7] https://prisonjobs.blog.gov.uk/2017/12/05/a-welcome-to-future-prison-officers/